Да 900-годдзя Ефрасінні Полацкай. Шлях ад Іерусаліма да атэістычнай выставы

Першая жанчына на беларускай зямлі, прылічаная да святых, адна з самых шанаваных як у праваслаўі, так і каталіцтве. Да яе думкі прыслухоўваліся князі, яе прымалі замежныя імператары і каралі, а нашчадкі раскралі труну ды выставілі яе мошчы на атэістычнай выставе. Такі лёс напаткаў заступніцу Беларусі Ефрасінню Полацкую, 900-годдзе са дня нараджэння якой адзначаецца сёлета.

Паміж Богам і людзьмі

Пра жыццё Ефрасінні Полацкай амаль не захавалася дакументальных звестак. Асноўнай крыніцай з’яўляецца хіба што яе “Жыціе”. Сярод выяў — толькі гравюрная копія 16 ст. з даўняга арыгіналу. Аднак тое, што пакінула пасля сябе Ефрасіння Полацкая, зрабіла Беларусь пазнавальнай ва ўсім свеце.

Дачка Полацкага князя Святаслава Усяславіча з роду Рагвалода, свядома адмовіўшыся ад багатага шлюбу, з 12 гадоў прысвяціла сябе служэнню царкве і людзям. Заснаваныя Ефрасінняй Полацкай манастыры сталі асяродкам асветы ў Полацкім княстве. Яна адчыніла першую жаночую школу, садзейнічала адкрыццю бібліятэк са скрыпторыямі (дзе перапісваліся кнігі), іканапісных і ювелірных майстэрняў.

Фрэска XII ст. з Спасаўскай царквы ў Полацку. Верагодны партрэт Еўфрасінні

Аўтарытэт Ефрасінні Полацкай яшчэ пры жыцці прызнаваўся далёка за межамі Полацкага княства. 3 яе парадамі лічыліся полацкія князі і веча. Асабліва важкім было яе слова ў судах і спрэчках паміж князямі.

Узведзены стараннямі Ефрасінні ў 1161 г. каменны Спаса-Праабражэнскі сабор лічыцца адной з жамчужын старажытнага дойлідства. Расійскі гісторык Леанід Аляксееў назваў яго будаўніцтва “найбуйнейшаю падзеяй ва ўсёй старажытнарускай архітэктуры”. Храм быў узведзены полацкім дойлідам Іаанам усяго за 30 тыдняў.

У “Жыціі” распавядаецца пра тое, як цагліны, якіх бракавала для пабудовы, цудоўна з'яўляліся па малітве ігуменні. Прачынаючыся раніцай, будаўнікі бачылі печ, поўную абпаленай, гатовай да кладкі плінфы, пачуўшы пры гэтым словы святой Еўфрасінні да Усявышняга: "Ты, які падараваў нам большае, даруй нам і меншае".

Таямніца Крыжа Лазара Богшы

У гэты храм Ефрасіння Полацкая ахвяравала і напрастольны крыж, які замовіла майстру-ювеліру Лазару Богшу. Сёння гэтая рэліквія ўваходзіць у сусветную дзесятку самых каштоўных прадметаў мастацтваў, што былі згубленыя.

Шасціканцовы крыж (даўжыня 51 сантыметр) быў выраблены з кіпарысавага дрэва, пакрыты золатам і срэбрам, упрыгожаны каштоўнымі камянямі і выявамі лікаў святых. У сярэдзіне крыжа ў пяці гнёздах знаходзіліся рэліквіі: кавалачкі крыжа Гасподняга з кроплямі яго крыві, кавалачак каменя ад магілы Божай Маці, часціцы мошчаў святога Стэфана і Святога Панцеляймона, кроў святога Дзімітрыя, дастаўленыя ў Полацк спецыяльнай экспедыцыяй, якую накіроўвала ў Канстанцінопаль прападобная Ефрасіння.

На бакавых тарцах крыжа быў надпіс-праклён «... хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, і не аддаюць. Калі не паслухаецца хто і вынесе з манастыра, хай не дапаможа яму святы крыж ні ў жыцці гэтай, ні ў будучай, хай пракляты будзе ён Святой Жыватворны каханне ў цэнтры Мінска і святымі бацькамі ... і няхай спасцігне яго доля Юды, які прадаў Хрыста. Хто адважыцца учыніць такое ... валадар або князь або епіскап ці ігумення, або іншы які чалавек, хай будзе на ім гэта праклён. Ефрасіння ж, раба Хрыстова, якая справілі гэты крыж, набудзе вечнае жыццё з усімі святымі ... ».

Падчас Лівонскай вайны крыж трапіў да Івана IV Грознага, аднак цар спалохаўся праклёну і вярнуў рэліквію палачанам. Савецкія ўлады аказаліся менш баязлівымі.

Пасля рэвалюцыі 1917 г. Крыж Ефрасінні Полацкай рэквізавалі сярод іншых дарагіх прадметаў культу і перадалі на захаванне ў полацкі фінаддзел. У 1928 г. крыж прывезлі ў Беларускі дзяржаўны музей, а праз год адправілі ў Магілёў.

Летам 1941 г. Крыж Ефрасінні Полацкай разам з тысячамі іншых каштоўнасцяў бясследна знік падчас эвакуацыі. Дагэтуль яго пошукі нагадваюць дэтэктыў з мноствам невядомых.

У 1993 годзе было прынята рашэнне аб аднаўленні Крыжа Ефрасінні Полацкай. Праца, якую выканаў брэсцкі ювелір Мікалай Кузьміч, вялася пад патранатам мітрапаліта Філарэта, які прывёз з Іерусаліма святыя мошчы.

Паломніцтва ў Іерусалім

Яшчэ адным жыццёвым подзвігам Ефрасінні Полацкай стала паломніцтва ў Іерусалім да Труны Гасподняй. Хутчэй за ўсё на ёй ляжала і царкоўна-дыпламатычная місія. Перад ёй адчыняліся ўсе дзверы. Яна сустракалася з візантыйскім імператарам Мануілам Комнінам, у Канстанцінопалі атрымала блаславенне ад патрыярха Лукі, была добра прынятая ў Іерусаліме каралём Амальрыкам І, з Анжуйскай дынастыі.

Там, у Іерусаліме, у манастыры Святой Багародзіцы, пасля 24 дзён хваробы яна і памерла (23 або 25 мая 1167 г.).

Жыццё пасля смерці

Пахавана Ефрасіння Полацкая была ў манастыры святога Феадосія, каля Іерусаліма. Аднак у 1187 г. горад быў захоплены войскамі егіпецкага султана Салах-эд-Дзіна. За выкуп ён дазволіў хрысціянам пакінуць Іерусалім і вывезці ў пяцідзённы тэрмін хрысціянскія рэліквіі.

Праваслаўныя манахі перавезлі раку з нятленнымі рэшткамі Ефрасінні ў Кіеў. Так мошчы святой апынуліся ў Феадосіевай пячоры Кіеўскага Пячорскага манастыра, у падземным храме Найсвяцейшае Багародзіцы.

Жыхары Полацка неаднаразова хадайнічалі аб пераносе мошчаў нябеснай заступніцы Беларусі ў Полацк. У 1871 г. пасля хадайніцтва полацкага епіскапа Савы з дазволу Свяцейшага Сінода на дзець памяці святой Ефрасінні Полацкай, 23 мая (старога стылю), у Спаскі манастыр была перанесена невялікая частка мошчаў — сярэдні палец правай рукі.

Толькі пасля рэвалюцыі 1905—1907 гадоў Сінод і імператар Мікалай ІІ далі дазвол на перанос мошчаў. Рака з мошчамі Ефрасінні Полацкай перавозілася ў суправаджэнні цэлай флатыліі рачных судоў. На працягу красавіка—мая 1910 года па Дняпры з Кіева да Оршы ішоў белы параход з прыпынкамі ў гарадах на шляху і з урачыстымі малебнамі.

23 мая 1910 г., у дзень яе памяці, мошчы святой Ефрасінні Полацкай былі ўнесены ў Спаскі манастыр. У час хроснага ходу ў працэсіі ішлі каралева элінаў, вялікі князь Канстанцін Канстанцінавіч, вялікая княгіня Елізавета Фёдараўна і сотні тысяч паломнікаў.

Але нядоўга давялося быць на роднай зямлі святой Ефрасінні. Паводле пастановы "народнага камісарыята юстыцыі РСФСР" 13 траўня 1922 года рака з яе мошчамі была ўскрытая.

Нятленнасць астанкаў “урачэбна-навуковая” экспертыза патлумачыла так: «труп мумифицировался вследствие благоприятных почвенных условий». Пры ўскрыцці мошчаў знайшлі запіску іерэя Клаўдзія, у якой было напісана: «...Мы не дерзали никогда раскрывать святое тело преподобной матери нашей Евфросинии, только тогда, когда свидетельствовали ея».

Пасля ўскрыцця мошчы адправілі на атэістычную выставу ў Маскву, а адтуль — у Віцебск, дзе іх трымалі ў якасці экспаната мясцовага краязнаўчага музея. Усе каштоўнасці, якія былі пры Ефрасінні Полацкай, у тым ліку 40-пудовая срэбная рака, былі канфіскаваныя.

Толькі падчас нямецкай акупацыі вернікам дазволілі перанесці нятленныя мошчы святой у Свята-Пакроўскую царкву Віцебска, а 23 кастрычніка 1943 гады іх вярнулі ў Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр, дзе яны застаюцца дагэтуль.

Цікавыя факты

— Ефрасіння Полацкая стала першай жанчынай, кананізаванай Рускай праваслаўнай царквой. У 1984 г. яна была прылічана да Сабора Беларускіх Святых і прызнана святой апякункай Беларусі. У спісах XVII—XVIII стст. нават захаваліся царкоўныя спевы пра Ефрасінню Полацкую.

— Імя Ефрасінні Полацкай носяць цэрквы ў гарадах: Саўт-Рывер: (штат Нью-Джэрсі (ЗША) і Таронта (Канада). Беларускі праваслаўны прыход святой Ефрасінні Полацкай ёсць і ў Лондане.

— Існуюць легенды пра цудатворныя здольнасці мошчаў Ефрасінні Полацкай. Адно з першых цудоўных вылячэнняў адбылося пасля перанясення мошчаў святой у Полацак. Сучасныя сведкі расказвалі, што ў Спаскім кляштары жыла манашка, якая пакутавала цяжкім захворваннем страўніка. Надзеі на выратаванне ўжо не было: боль паслаблялі наркотыкамі. Сёстры, выконваючы жаданне хворай, прывялі яе ў храм і паднялі на памост, дзе яна прыклалася да адчыненых мошчаў святой Ефрасінні. Пасля гэтага манашка адчула такі прыліў сіл, што змагла падняцца і ісці без старонняй дапамогі. Раніцой доктар сустрэў хворую ў двары без усялякіх прыкмет хваробы.

— Усё сваё царкоўнае жыццё Ефрасіння Полацкая насіла на сябе вярыгі — жалезныя ланцугі, у якіх для ўтаймавання плоці хадзілі манахі-аскеты. Рабіла яна гэта так бясшумна, што пра наяўнасць гэтых кайданоў не ведалі ажно да смерці прэпадобнай.

— Ефрасіння Полацкая прызнана праваслаўнай і каталіцкай царквой.

— На ўзнаўленне ракі спатрэбілася 120 кг срэбра, а таксама жэмчуг, аметысты, тапазы і берылы, якімі ўпрыгожаны німб святой. Праца вялася на працягу чатырох гадоў з 2003 года.

— Да дзесяцігоддзя адраджэння Крыжа Ефрасінні Полацкай Нацыянальным банкам Рэспублікі Беларусь у 2007г. выпушчаная манета, адчаканеная на Маскоўскім манетным двары. Гэта кілаграмовая срэбная манета наминалам 1000 беларускіх рублёў. Сам крыж, адчаканены на рэверсе манеты, пакрыты золатам і ўпрыгожаны рознакаляровымі камянямі.

— Паводле легенды, вяртанне Крыжа Ефрасінні Полацкай стане пачаткам сапраўднага адраджэння Беларусі.