Котаў: «Калі дакумент будзе прызнаны дзвюма-трыма краінамі — хіба гэта вырашае праблему беларусаў за мяжой?»

Аб’яднаны пераходны кабінет распрацаваў для беларусаў у эміграцыі ўзор новага пашпарту. Макет дакумента прадставіў на канферэнцыі «Новая Беларусь» прадстаўнік АПК па міжнародных справах Валер Кавалеўскі.

Альтэрнатыўны пашпарт, створаны пры ўдзеле геральдычнай камісіі, мае ахоўныя элементы, адпаведныя стандартам Міжнароднай асацыяцыі грамадзянскай авіяцыі (ICAO). Засталося самае складанае — знайсці дзяржаву-партнёра, якая забяспечыць тэхнічную падтрымку дакумента, і правесці перамовы аб яго прызнанні — спачатку ў Шэнгенскай зоне ў Еўрасаюзе, потым больш шырока.

Як плануецца, такі пашпарт будзе пацвярджэннем беларускага грамадзянства, дасць магчымасць адкрываць банкаўскі рахунак ці набываць сім-карту, зможа служыць праязным дакументам. Але што да легалізацыі ў іншых краінах, дазвол на ўезд і пражыванне ўсё адно трэба будзе атрымліваць асобна.

Пашпартнае пытанне з’яўляецца балючым для многіх беларусаў, каму трэба замяніць альбо аднавіць дакументы. Праз амбасады гэта могуць зрабіць далёка не ўсе, тэрмін чакання новага пашпарту можа скласці паўгады і болей, а падаўжэнне ці атрыманне трэвел-дакумента — усяго толькі часовае адсоўванне, а не вырашэнне праблемы.

Яшчэ больш вострай яна можа стаць, калі беларускія ўлады пачнуць пазбаўляць грамадзянства «збеглых» — такую магчымасць рэжым сабе ўжо даў у абноўленым законе «Аб грамадзянстве» (уступіў у сілу ў ліпені 2023 года).

І ўсё ж наколькі рэалістычнай выглядае прыгожая ідэя новых беларускіх пашпартоў, і колькі часу можа заняць яе рэалізацыя?

— Пачнем з пазітыўнага: гэта не першы ў гісторыі пашпарт, які выдавала краіна, што знаходзілася пад акупацыяй ці з’яўлялася часткова прызнанай, — зазначае ў інтэрв’ю Филину палітолаг Анатоль Котаў. — Былі выпадкі, калі Эстонія пасля пачатку савецкай акупацыі выдавала эстонскія пашпарты, і яны карысталіся абмежаваным прызнаннем у свеце, альбо, калі браць прыклад з больш сучаснай гісторыі — гэта Косава.

Аднак ёсць і істотныя адрозненні з бягучай сітуацыяй, падкрэслівае палітолаг. Так, афіцыйны эстонскі ўрад у выгнанні меў частковае прызнанне з боку міжнароднай супольнасці і разглядаўся самімі грамадзянамі як законная ўлада Эстоніі.

У сувязі са спрэчным статусам Рэспублікі Косава іх пашпарты прызнаюць і дазваляюць уезд таксама далёка не ўсе краіны — зрэшты, з 2024 года Еўрасаюз увядзе бязвізавы рэжым з Косава. (Першыя пашпарты Косава ўвогуле прызнавала толькі Албанія, але гэтага было дастаткова для вырашэння пытанняў у межах самога Косава).

У нас зусім іншая гісторыя. Беларусь не прызнаная акупаванай. Прызнання структур дэмсілаў у якасці легітымнага ўраду Беларусі ў міжнароднай супольнасці няма. Тэрыторыі, на якой можна было б ужываць  новыя беларускія пашпарты, таксама няма.

А вось шэраг праблем, звязаных з увядзеннем дакумента, палягае навідавоку.

Што я маю на ўвазе? Па-першае, рэгіянальны код — код дзяржавы, якая выдае дакумент. Уявіць, што юрыдычная асоба ў Літве будзе выкарыстоўваць код, замацаваны за Беларуссю, фактычна, за рэжымам Лукашэнкі, — гэта немагчыма. Не могуць розныя ўрады выдаваць аналагічныя дакументы для адной дзяржавы.

А калі гэта будзе код іншай краіны-партнёра — у медыя распавядалася, напрыклад, што свае нацыянальныя коды могуць вылучыць Эстонія ці Ісландыя, то пытанняў яшчэ больш: навошта гэта ўмоўнай Эстоніі, і хіба будзе такі дакумент лічыцца пашпартам грамадзяніна Рэспублікі Беларусь, альбо эстонскім, ісландскім, нарвежскім? Адказаў пакуль няма.

Па-другое, пашпарт як біяметрычны дакумент прадугледжвае збор мноства розных звестак пра чалавека, пра бацькоў і дзяцей, каб іх можна было ўзаемна верыфікаваць. У нармальных умовах гэту інфармацыю акумулююць упаўнаважаныя дзяржаўныя органы, у якіх ёсць базы звестак. А ў нашым выпадку як? Базы «Кіберпартызан», атрыманыя нелегальным шляхам, не могуць лічыцца валіднымі крыніцамі інфармацыі — атрымліваецца, новыя пашпарты будуць выдавацца ўсё адно на базе дадзеных, назапашаных беларускім рэжымам?

З гэтага вынікае яшчэ адно пытанне, дадае палітолаг: асабісты ідэнтыфікацыйны нумар. Калі скарыстоўваць існуючую ў цяперашніх пашпартах сістэму, ёсць верагоднасць, што адзін і той жа нумар будзе належаць розным людзям, у залежнасці ад таго, кім быў выдадзены пашпарт — а калі распрацоўваць уласную сістэму, можа атрымацца, што ў аднаго чалавека будуць розныя ідэнтыфікацыйныя нумары, хаця валідным мусіць быць толькі адзін.

— Анансавана, што гэтыя пашпарты змогуць атрымаць беларусы, якія зараз жывуць на тэрыторыі краіны. Але такім чынам у асобы будзе два розныя пашпарты, з нармальнага прававога пункту гледжання гэта недапушчальная сітуацыя.

Што да прызнання гэтых пашпартоў — у адкрытых крыніцах публікаваўся адказ Еўракамісіі, што гэта пытанне павінна вырашацца на двухбаковай аснове. Але ж калі ўсе тэхнічныя праблемы нейкім чынам атрымаецца вырашыць, і гэты дакумент будзе прызнаны дзвюма-трыма краінамі — хіба гэта вырашае праблему беларусаў за мяжой, свабоду іх перасоўвання?

Тым больш, для легалізацыі ўсё адно трэба будзе атрымліваць візы, віды на жыхарства ці грамадзянства іншых краін.

Анатоль Котаў прыводзіць прыклад Польшчы, якая спрасціла для беларусаў магчымасць атрымання польскіх нацыянальных дакументаў — і такім чынам крыху скараціла бюракратычны ланцужок.

Не вельмі аптымістычна ацэньвае палітолаг і абвешчаныя тэрміны — было агучана, што да канца года з’явіцца не толькі макет, але і фізічны ўзор пашпарту.

— Паўгады прайшло з мінулай справаздачы Кабінету, дзе казалі пра гэты пашпарт. Цяпер абвешчана, што яшчэ праз паўгады з’явіцца фізічны.

Але, наколькі я ведаю, мінімальная замова на выраб такіх дакументаў — 10 тысяч штук, бо тэхнічна справа вельмі нятанная. А калі адзін бланк каштуе $100, адкуль узяць грошы нават на першую замову?

Нарэшце, дадае суразмоўца, ёсць пэўныя пытанні ў сувязі з дызайнам.

— Карціна Марка Шагала — гэта вельмі прыгожа, я таксама люблю яго творчасць, але ці ёсць узгадненне з нашчадкамі, праваўладальнікамі на выкарыстанне вобразу? Тое ж пытанне да гімну — акрамя гімну БНР, ёсць сама меней тры музычныя творы, якія маглі б пасаваць на гімн Новай Беларусі, то хто і як выбіраў менавіта гэты варыянт?

Сярод выяваў помнікаў архітэктуры і культуры большасць — праваслаўныя і каталіцкія храмы. Але пашпарт — усё ж элемент свецкай дзяржавы, па-першае, і па-другое — што наконт прадстаўнікоў іншых канфесій, ці пажадаюць яны атрымаць такі дакумент? Можна было б знайсці іншыя сімвалы Беларусі, якія не маюць такога рэлігійнага адцення.

То бок, вельмі добра, што праблема пашпартоў беларусаў была ўзнятая, што над стварэннем пашпарту працавала геральдычная камісія, што ўвялі ахоўныя элементы і прыгожыя вобразы. Але не зразумела, ці мелі дачыненне да гэтай працы адмыслоўцы, якія глыбока разумеюць тэхнічныя аспекты выдачы асабістых дакументаў.

І гэтак жа незразумела, наколькі зацягнецца працэс. Пакуль час працуе не на карысць гэтага дакумента.

Таму, на мой погляд, больш эфектыўным і больш практычным напрамкам дзейнасці для дэмакратычных сіл было б працаваць над тым, каб умовы атрымання дакументаў і легалізацыі беларусаў у іншых краінах былі ільготнымі.