«Я толькі на чвэрць па крыві беларус, але не гэта галоўнае»

Пра тое, як зняволенне вярнула расійскага бізнесоўца да беларускіх каранёў, сяброўства з Уладзімірам Арловым і тое, што можа нас аб’яднаць, Павел Бераговіч распавёў у межах нашага праекта «Жыццё (не)звычайнага беларуса».

Фота з архіва Паўла Бераговіча

Імя расійскага бізнесоўца Паўла Бераговіча, які фінансуе літаратурную прэмію для маладых беларускіх літаратараў, набыў сядзібу ў Ваўкавыскім раёне і марыць стварыць там музей беларускай шляхты, не раз называлася ў медыях.

— Павел, раскажыце, як вы адкрылі Беларусь як краіну, і Беларусь у сабе?

— Пра Беларусь я ведаў з дзяцінства. Мая бабуля паходзіць з Віцебшчыны. Ведаю, што яны с маці жылі вельмі бедна, бо бацька памёр ў час эпідэміі грыпу ў першую сусветную вайну.

Аднойчы настаўнік сказаў бабулі, што прыйшла яе чарга прыносіць у школу дровы. Тая звярнулася да маці. «Ды адкуль у нас, дачушка, дровы? Галлё збіраю, каб пратапіць». Зразумела, яна прыйшла ў школу без дроваў, і настаўнік за шкірку выкінуў яе з кабінета. Гэта быў першы клас. Так яе вучоба скончылася. Яна была ўсё жыццё непісьменная.

У вёсцы недалёка ад Чашнікаў яна сустрэлася са сваім будучым мужам – маім дзедам, які ў 1928 годзе служыў там у вайсковай частцы. Дзед раз-пораз купляў самагонку ў маці маёй бабулі — то бок сваёй будучай цешчы.

Вайну дзядуля з бабуляй сустрэлі ў Петразаводску. Пасля былі эвакуяваныя на Урал. Там і нарадзілася мая маці.

Бабуля мяне гадавала, таму што бацькі на працы былі ўвесь час. Хаця яна па-беларуску не размаўляла, але да канца жыцця ў яе быў «акцэнт», як у “правадыра” зараз. (Усміхаецца). Ну, і некаторыя слоўцы трапляліся, як, напрыклад, калідор. Таму я, хлопец, народжаны у Свярдлоўску, ведаў, што Беларусь ёсць. Калі мы хадзілі ў школе на першамайскія дэманстрацыі, я заўсёды браў сцяг Беларусі. Як савецкі піянер я думаў, што у Беларусі ўсе размаўляюць па-руску, як і ва ўсім Саюзе. Хоць на Беларусі не быў ні разу.

Прайшло шмат часу, і нічога мяне не штурхала ў гэты бок. Я скончыў школу, ваенную вучэльню, інстытут, пачаў займацца бізнесам.

Часам у расійскіх газетах мне трапляліся навіны пра Беларусь. Памятаю, як чытаў артыкул пра Зянона Пазняка і “страшных нацыяналістаў-фашыстаў”. А ў нас у вучэльні быў камандзір, прозвішча якога было Пазняк, — здаровы, магутны дзядзька. Вось такім волатам мне ўяўляўся і Зянон. (Усміхаецца).

А потым здарылася такая гісторыя з нашым бізнесам. Мы трапілі пад моцны прэсінг з боку магутнай металургічнай групы, якая мае велізарны адміністратыўны рэсурс на Урале. Праз год нашага змагання з імі мяне і майго сябра арыштавалі. Астатнія нашыя партнёры здолелі ўцякчы на Украіну.

Ад нас патрабавалі, каб мы адмовіліся ад маёмасных правоў на карысць гэтай групы, а нас потым за гэта вызваляць. Мы не згаджаліся – таму працягвалі сядзець. Гэтая гісторыя зацягнулася на доўгі час. Пяць гадоў мы правялі ў СІЗА.

У камеры ў мяне быў тэлефон, і я мог карыстацца інтэрнэтам. Вядома, што гэта было нелегальна. У нас і «шмоны» праводзілі, а мы хавалі. І вось цягам нэт-сэрфінгу я выйшаў на беларускія рэсурсы. Стала цікава, і я пачаў чытаць. Спачатку па-руску, а потым і на мову перайшоў. Аднойчы прачытаў на «Нашай Ніве», што выйшла кніга Сяргея Шапрана «Дажыць да зялёнай травы» — ліставанне Быкава з Барадуліным. Я звярнуўся да адваката і папрасіў набыць мне яе. Гэта была першая беларуская кніга, якая да мяне трапіла.

Я пачаў чытаць і больш за палову не разумеў. (Усміхаецца). Прыйшлося замаўляць слоўнік. Ён мне не вельмі дапамагаў, таму што ў Рыгора Іванавіча столькі наватвораў! Але адолеў гэтую кнігу, і яна мне вельмі спадабалася. Памятаю, мяне ўразілі фотаздымкі Быкава з гэтай кнігі, на якіх ён быў вельмі падобны да маёй бабулі. Так усё і пачалося.

Я пачаў замаўляць іншыя кнігі. Памятаю, сядзеў, чакаў спаткання з адвакатам. Узяў з сабой пачытаць «Архэ». Убачылі мае таварышы па няшчасцю: «А на каком это языке?». Кажу, па-беларуску. Прыемна было адчуваць сваю непадобнасць да іншых. І мова гэтаму спрыяе.

Пасля напісаў ліст Алегу Трусаву, папрасіў, каб мяне прынялі ў Таварыства беларускай мовы. Ён вельмі хутка адгукнуўся і даслаў мне заяву. Так завочна я атрымаў пасведчанне. І пачаў думаць, што можна рабіць у маіх умовах для Беларусі.

Памятаю, у дзяцінстве на мяне вялікі ўплыў зрабіла кніга Сяргея Аляксеева, якая распавядала пра гісторыю Расіі са старажытных часоў. Як было б файна выдаць цікавую дзіцячую кнігу па гісторыі, падумалася мне. Я напісаў вялікі ліст Уладзіміру Арлову з гэтай прапановай. Ён расказаў пра сваю кнігу «Адкуль наш род», якая выйшла даволі даўно і зараз яе няма ў кнігарнях. З таго часу вырасла новае пакаленне беларусаў. Арлоў напісаў, што мог бы гэтую кнігу перапрацаваць і дапоўніць. І пасля мы вырашылі, што будзем гэта рабіць. Спадзяюся, неўзабаве кніга выйдзе.

…Зразумела, я не ганаруся тым, што апынуўся у турме. Але, па-першае, у нашыя часы ў Расіі, як і ў Беларусі, вельмі легка трапіць туды, займаючыся актыўнай дзейнасцю – прадпрымальніцкай, грамадскай, палітычнай. Колькі годных людзей цяпер за кратамі. І ўсе, згодна з прысудамі, – жудасныя злачынцы: змоўшчыкі, хуліганы, махляры… Так і з намі адбылося. Але зараз, дзякуй Богу, усе гэтыя справы скончыліся, і нават «судзімасць» мая знятая.

Шчыра кажучы, я ўдзячны зняволенню за тыя змены, што адбыліся ў маёй галаве. Хоць, канечне, тыя гады былі жорсткім выпрабаваннем для маёй сям’і. Я вельмі доўга не бачыў жонку, не абдымаў сына, бацькоў. А што адчувалі яны – нават не ўяўляю. Мяркую, ім было нашмат цяжей, чым мне. За гэта я ніколі не аддзячу.

Цягам зняволення ўва мне абудзілася беларускасць, і яна трапіла на добрую глебу. Я ўжо не мог сябе атаясамляць з той версіяй расейскасці, якая прапаноўваецца сёння расейскай дзяржавай — з яе імперскасцю, гвалтам, нахабнай хлусней. Мне трэба было шукаць іншую ідэнтычнасць.

Хоць я толькі на чвэрць па крыві беларус, але не гэта галоўнае. Галоўнае — гэта самасвядомасць. Спачатку некаторыя сябры мне казалі: «Ты, часам, не звар’яцеў са сваёй Беларуссю?». Ну, ужо цяпер яны прызвычаіліся і прапануюць: «Можа, ты грамадзянства беларускае возьмеш?». Вазьму, кажу, але не зараз.

— А калі возьмеце?

— Я маю права на беларускае грамадзянства, паколькі мая бабуля нарадзілася і жыла на тэрыторыі Беларусі. Захавалася метрыка чашніцкай царквы 1911 года. Мне трэба даказаць, што яна мая бабуля па кудзелі, і я магу атрымаць грамадзянства Беларусі. Часам думаю: «А чаму не?».

— Якія ўражанні ў вас засталіся ад першай паездкі на Беларусь?

— Гэта было ў снежні 2010-га. Уладзімір Арлоў прапанаваў з’ездзіць у Полацк, на ягоную радзіму. Ён мне паказаў Сафію, мы прайшліся па вулачках старажытных... Беларусь мне спадабалася адразу. Можа, гэта ілюзія, самападман, але мне тут лягчэй дыхаецца, чым у Екацярынбургу.

Я шмат чытаю і, можа быць, занадта вялікае значэнне прыдаю рэчам, якія існуюць насамрэч толькі ў маёй свядомасці. Але шмат што змянілася ў горшы бок у Расіі з таго часу, як прыйшоў Пуцін, і гэта мяне прыгнятае. Я разумею, што ў Беларусі не нашмат лепш, а, можа, і горш. Але пачуваюся я тут лепей і таму часта сюды прыязджаю.

Падчас нядаўняй вандроўкі, ўвечары ля вогнішча ў Тураве мы размаўлялі з сябрамі пра тое, што на Беларусі больш утульна, і людзі адчуваюць, што гэта іх краіна. Можа, я памыляюся альбо сустракаю такіх людзей, для якіх гэта нешта значыць… Але мне здаецца, што тут больш добрага і разумнага патрыятызму. У Расіі чалавек не адчувае, што гэты кавалак зямлі, на якім ён жыве, цалкам ягоны. Таму там усё часовае, таму паўсюль бруд, смецце. І патрыятызм там вялікадзяржаўны альбо ксенафобскі, злы. Сумна ўсё гэта.

— Шмат хто з расейцаў, якія наведваюць Беларусь, звязваюць чысціню вуліц з тым, што краінай кіруе Лукашэнка. Маўляў, у вас тут чысценька, бо ён вас усіх трымае, і таму ў вас парадак.

— Я ўвесь час баяўся, што мяне выверне на гэты шлях: у Беларусі ёсць Лукашэнка, таму тут вельмі чысценька. А гэта абсалютна не звязана. Тут проста людзі па-іншаму выхаваныя, па-іншаму жывуць. І будзе Лукашэнка альбо не – усё роўна будзе так, як ёсць. Чысценька — гэта не ягоная заслуга.

— Вы ўжо некалькі год жывеце ў Таліне. Чым, на вашую думку, беларусы адрозніваюцца ад расейцаў і ад эстонцаў? У чым нашая адметнасць?

— Беларус адчувае сябе як частку сваёй прасторы, якая называецца Беларусь. І гэта накладае пэўныя абмежаванні на яго паводзіны. Рускі з гэтага пункту гледжання менш адчувае гэтую сувязь, таму ён паводзіць сябе зухавата. Для яго можа нічога не значыць ні наваколле, ні меркаванне людзей, што побач з ім. Вельмі часта гэтая руская ўдаласць пераходзіць усе межы. А беларусы больш стрыманыя.

Эстонцы — гэта іншы полюс. Яшчэ больш стрыманыя, чым беларусы, і вельмі закрытыя. Гэта хутарская нацыя. Можа, беларусы былі б такімі, калі б не было калектывізацыі. У мяне не вельмі шырокае кола эстонскіх знаёмых. Часта даводзіцца ад іх чуць: «Вось, вы, рускія, часта збіраецеся разам, весяліцеся, песні спяваеце… А мы, эстонцы, у госці адзін да аднаго не ходзім. А калі сустракаемся — кожны з’есць тое, што прынёс, і разыйшліся». Можа, гэта перабольшванне. Але штосьці ў гэтым ёсць.

— Вось слухала вас і прыгадала, як некалькі гадоў таму апынулася ў Германіі, дзе праходзіў чэмпіянат свету па футболе. Я не фанатка, але немагчыма было не адрэагаваць на тыя эмоцыі, з якімі немцы заўзелі за сваю зборную. Здавалася, што ўвесь Берлін ператварыўся ў фан-зону. Людзі спынялі машыны на дарозе і «асвячалі» іх нацыянальным сцягам. У метро спявалі размаляваныя фанаты… Можа быць, падобны ўздым ахапіў брытанцаў, калі з’явіўся на свет прынц. Як думаеце, што магло б такім чынам аб’яднаць беларусаў? Якая падзея…

— …ці можа быць, персона? — усміхаецца Павел. — Тэндэнцы развіцця свету такія, што грамада лакалізуецца. Страчваюцца традыцыі сям’і, нацыянальныя, рэлігійныя традыцыі. Чалавек становіцца больш засяроджаным сам на сабе. І яму ўвогуле можа быць не патрэбны іншы свет. Што можа такое знайсціся, што аб’яднае людзей? Вы кажаце пра перамогі ў спорце — так, гэта таксама падставы, каб адчуць сваю прыналежнасць да супольнасці.

Людзей яднаюць мова, гісторыя, рэлігія, сям’я. А ўсё гэта – культурныя з’явы. Невыпадкова захопнікі заўсёды імкнуцца пазбавіць заваяваных іх культурнай спадчыны. Так было і з расейскімі захопнікамі, якія прыходзілі сюды і найперш імкнуліся знішчыць нацыянальную культуру. Мэтанакіравана праводзілася палітыка знішчэння палітычных і культурных эліт, нацыянальнай самасвядомасці, мовы. Таму што нацыянальная культура — гэта сцяг, які аб’ядноўвае людзей. Нацыянальная культура існуе толькі на падмурку роднай мовы. Іншага не бывае.

Гэта не комплексы і фобіі нацыяналістаў. Калі вы пачнеце паглыбляцца ў гісторыю – знойдзеце шмат прыкладаў таму, што з часоў Кацярыны II і да нашага часу працуюць адпаведна распрацаваныя праграмы русіфікацыі і каланізацыі Беларусі. Таму і цяпер не ў пашане сапраўдная нацыянальная гісторыя – бо яна выкрывае каланізатараў-русіфікатараў і іх паплечнікаў усіх часоў.

Падчас вандроўкі па Прыпяці я пазнаёміўся з чалавекам, які калісьці працаваў у Доме літаратара. Ён распавёў, што зараз жыве ў мястэчку Гарадзішча ў Наваградскім раёне, і на ўсю вёску ён адзіны чалавек, які размаўляе па-беларуску. «Жыццё прайшло марна, — кажа ён. — Усё прапала…».

Я спытаў Уладзіміра Арлова, ці падзяляе ён гэтую думку.

«Ведаеш, Павел, — адказаў ён, — калісьці у Менску не было ніводнае школы з навучаннем па-беларуску. Так, цяпер становішча кепскае. Шмат людзей запалоханыя стагоддзямі гвалту над беларускай думкай і беларускім словам, таму інстынктыўна імкнуцца пазбегнуць ўсяго беларускага, але агеньчык жыве пад попелам. Я веру ў тое, што некалі ўсе зменіцца. Нават намёк з боку улады, альбо, як гэта было на пачатку 90-х, сапраўдная воля палітычная да адраджэння будзе праяўлена – і ўсе зменіцца ў адваротны бок».

Арлоў бачыць сваю мэту ў тым, каб трымаць беларускую культурную глебу, каб яна не знікала. І ў гэтым ён аптыміст. Арлоў ведае: тое, што напісана ім, тое, што іншыя робяць — гэта ўсё дасць свой вынік. Бо так было паўсюль і заўжды.

Я лічу, што і мы павіны рабіць так, каб пашыралася гэтае кола. Бачу, што беларусізацыя адбываецца ў сучаснай музыцы, літаратуры, увогуле, у культурным мэйнстрыме. Можа, пэўнаму колу людзей і справы ніякай да культуры няма. Але арыентавацца трэба на культурныя эліты, таму што яны і толькі яны могуць змяніць грамадства.

— Калі вы набывалі сядзібу ў Падароску, вашая жонка вам не гаварыла: «Што ты робіш, Павел? Давай лепш купім домік у нармальнай краіне, дзе можна будаваць бізнес. А там рызыкі… Ну хіба ты не бізнэсовец, хіба ты не ведаеш, куды ты лезеш? Ну, вось, адкрыў ты для сябе сваю радзіму — ездзі туды, сустракайся з цікавымі людзьмі. А навошта дом? ».

— (Смяецца). Слухайце, вы так добра ўсё перадалі. Нават інтанацыі тыя самыя.

Я хачу, каб мяне падтрымлівалі самыя блізкія людзі. А гэта была незвычайная падзея ў жыцці нашай сям’і. Прыходзілася пераконваць і прыводзіць довады, чаму я вырашыў набыць гэтую сядзібу. Гэта не столькі нават бізнес-довады. Хоць і яны ёсць, іначай нічога не атрымаецца.

Але галоўная ідэя — прызнанне місіі, якую кожны павінен несці. Камусьці дадзена мастацкае слова і здольнасць пісаць кнігі. А калі ў мяне ёсць грошы, я не буду іх складваць пад азадак.

Можа, і зняволенне на гэта паўплывала. Я бачыў, як хутка і раптоўна можа скончыцца жыццё чалавека. Вось пасадзілі цябе ў аўтазак з чалавекам, хворым на сухоты, ты захварэў, і нічога табе ў жыцці больш не патрэбна. Вось гэтае адчуванне часовасці жыцця і яго няўстойлівасці дае добры штуршок для таго, каб зразумець, што трэба пастарацца штосьці пакінуць па сабе.

— І гэта быў галоўны аргумент?

— Апошні. (Усміхаецца).

Пабудаваная ў сярэдзіне XIX стагоддзя сядзіба Чачотаў, якая пазней належала Бохвіцам, знаходзіцца на трасе паміж Ваўкавыскім і Ружанамі.Фота Паўла Бераговіча

Сядзіба была прададзеная на аўкцыёне за 120 тысяч долараў. Фота Паўла Бераговіча

— Якія працы вы праводзіце на сядзібе, і калі нарэшце запросіце на адкрыццё?

— Напрыканцы 80-х гадоў там рабілі праект рэстаўрацыі. Але гэта чвэрць стагоддзя таму. Таму мы павінны рабіць нанава ўсе даследаванні. Вывучаем стан падмуркаў, сценаў, дахаў, і пасля пачнем з архітэктарам рабіць праект.

Можа быць, налета здолеем аднавіць кузню і невялікі жылы дом у парку, дзе, можа быць, адкрыецца кавярня. Парк паспрабуем прывесці ў належны стан, каб там было цікава бавіць час. А на сам палац гады тры-чатыры патрэбна.

Генадзь Семянчук, архэолаг і дарадца Паўла Бераговіча

— Павел, скажыце, чаму вы фінансуеце літаратурны конкурс «Дэбют», а не конкурс «Міс Беларусь», напрыклад?

— На «Міс Беларусь» трэба столькі грошай, якіх у мяне няма. (Смяецца). Ну, гэта як раз вынік маёй упэўненасці, што трэба рабіць. Трэба дапамагчы маладым літаратарам. Магчыма, грашовы складнік дасць ім магчымасць выдаць наступныя кніжкі. Зімой мы зарэгістравалі дабрачынны фонд «Вяртанне», праз які будзем падтрымліваць конкурс, у тым ліку і фінансава. Падтрымка моладзі дае надзею, што будзе захаванае асяроддзе, з якога можа пачацца трэцяя хваля адраджэння мовы і культуры.

— Можаце назваць вашых улюбёных аўтараў сучаснай беларускай літаратуры?

— Канечне, гэта Караткевіч, Барадулін, Быкаў. З задавальненнем чытаю Віктара Марціновіча. Мне падабаецца Бахарэвіч. Адным духам прачытаў ягоны «Гамбургскі рахунак», які стаў для мяне энцыклапедыяй-даведнікам па беларускай літаратуры. Шукаю кнігі тых аўтараў, пра якіх ён піша. Вось зараз буду чытаць Лукаша Калюгу.

Вялікае ўражанне зрабіў раман Някляева «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без». З нецярпеннем чакаю новых твораў Уладзіміра Арлова.

Не магу не адзначыць аўтараў, якіх чытаў у часопісе «Верасень»: Насту Кудасаву, Дар’ю Кабакову, Лізавету-Дамініку Панамарову.

Я шмат чытаю і стараюся знаёміцца з рознымі аўтарамі.

— Павел, а свайму сыну вы чытаеце беларускія кнігі?

— Так. Мой сын ўжо ведае, што ён мае беларускія карані. Ён носіць бейсболку з бел-чырвона-белым сцягам.

Я чытаў яму Караткевіча, але пакуль па-расейску, каб абудзіць цікавасць. Яму 10 гадоў, і простае навязванне нічога не дасць. Я стараюся не ціснуць на ўсіх сваёй беларускасцю. Іншым людзям складана прайсці гэты шлях адразу.

«Салідарнасць» працягвае праект «Жыццё (не)звычайнага беларуса». Чакаем вашых прапаноў і запрашэнняў у госці на кухонныя пасядзелкі на [email protected].