Судзебнік князя Казіміра. 10 фактаў пра першы крымінальны кодэкс ВКЛ

У верасні 2020-га ў Беларусі стала не да законаў. Здарылася гэта ў часе нарады Лукашэнкі з пракурорамі. З таго моманту ні на хвіліну не спыняецца дзяржаўны тэрор у дачыненні да іншадумцаў і любых праяваў незадаволенасці.

Пра тое, што ў няволі адбываецца з палітзняволенымі, «Салідарнасці» падрабязна расказаў правааабаронца Леанід Судаленка.

Мы ж сёння прыгадаем, як калісьці на нашых землях стала да законаў. Менавіта 29 лютага 1468 года вялікі князь Казімір выдаў Судзебнік — фактычна, першы кодэкс крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права Вялікага Княства Літоўскага.

Першы агульнадзяржаўны кодэкс ВКЛ

Даследчыкі мяркуюць, што Судзебнік Казіміра Ягелончыка стаў абагульненнем зместу «Рускага права» (ХІІ – ХІІІ ст.), шэрагу тагачасных прывілеяў, у тым ліку і самаго князя (ад 1447 года), а таксама нормаў звычаёвага права і судова-адміністрацыйнай практыкі ВКЛ.

Навукоўцы па-рознаму ацэньваюць значэнне і ўплыў Судзебніка. Так, даследчык гісторыі ВКЛ Іван Лапо ў свой час лічыў, што гэты дакумент мала чым адрозніваўся ад абласных прывілеяў і не мог мець агульнадзяржаўнага значэння.

У сваю чаргу літоўскі гісторык Аўгусцінас Янулайціс трымаўся думкі, што Судзебнік князя Казіміра быў першым агульнадзяржаўным кодэксам ВКЛ.

У навуковых публікацыях, прысвечаных гэтаму дакументу, можна сустрэць меркаванні, што ён стаў адной з галоўных асноваў для будучых Статутаў ВКЛ.

Раскіданы па летапісах

Арыгінал Судзебніка не захаваўся, аднак ягоны змест у той ці іншай ступені пераказваецца ў шэрагу ўсходнеславянскіх рукапісаў:

• «Румянцаўскі» (80-я гады XV ст.), захоўваецца ў Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы;
• «Тарноўскі» (апошняя чвэрць XV ст.) — у Ягелонскай бібліятэцы (Кракаў, Польшча);
• «Увараўскі» (канец XV – пачатак XVI ст.) — у Дзяржаўным гістарычным музеі РФ.   

Як «Ліст» стаў Судзебнікам

Акурат «Увараўскі спіс» утрымлівае найбольш поўную версію Судзебніка. Дарэчы, першапачаткова такія дакументы мелі агульнапрынятую назву «Ліст». І праца вялікага князя не была тут выключэннем.

Назву «Судзебнік» або «Статут Казіміра» яму даў даследчык права ВКЛ Ігнат Даніловіч, ураджэнец Падляшша. Менавіта ён адкрыў свету даўно забыты дакумент, калі выдаў у 1826 годзе «Statut Kazimierza IV, pomnik z XV wieku uchwał litewskich». 

Даніловіч быў апантаным папулярызатарам права часоў ВКЛ, якому прысвяціў свае лекцыі ва ўніверсітэтах Вільні, Кіева, Харкава і Масквы.

Мова тагачаснага права ВКЛ

Як і многія тагачасныя дакументы, Судзебнік быў выдадзены на старабеларускай мове. У ХІХ стагоддзі яго пераклалі на рускую і польскую мовы. У нашы дні ён выдазены на іншых мовах, у тым  ліку на літоўскай і ўкраінскай.

Бязлітасны да злодзеяў

Арыгінальны дакумент не меў падзелу на артыкулы. Гэта за князя Казіміра зрабілі даследчыкі ў ХІХ ст. Цяпер ён мае 25 артыкулаў. Пераважная большасць іх прысвечаная злачынствам супраць уласнасці — крадзяжам і рабаванням. У залежнасці ад памеру скрадзенага злодзея маглі аштрафаваць (першы дробны крадзеж) або пакараць смерцю (напрыклад, за крадзеж каня ці каровы). 

Злачынства — як парушэнне закона

У Судзебніку Казіміра было шмат новых і прагрэсіўных для тых часоў новаўвядзенняў. Так, напрыклад, адгэтуль злачынаства лічылася парушэннем закону («ис права выступаеть», «над право сягнул»).

Само пакаранне цяпер атрымала новую і больш важную мэту — застрашванне патэнцыйных злачынцаў. Паводле Судзебніка ўжо нельга было адкупіцца ад смяротнага пакарання, як гэта дазвалялася звычаёвым правам. 

«А што будуть малыи дети, ниже семи годов, тыи в том невинни»

Упершыню ў гісторыі права ВКЛ уводзілася паняцце ўзросту адказнасці. Дагэтуль за злачынствы дарослых неслі адказнасць іх дзеці, незалежна ад веку. Цяпер жа адказнасць наступала з сямі гадоў.

Дзяцей да сямі гадоў паводле Судзебніка забаранялася аддаваць у рабства пацярпеламу ад злачынства боку.

Увядзенне індывідуальнай адказнасці

Дагэтуль уся сям’я злодзея або рабаўніка несла адказнасць за здзейсненае. Калі ў іх не было магчымасці кампенсаваць пацярпелым страты ад злачынства, усю сям’ю злачынцы аддавалі ў рабства.

Судзебнік рабіў істотную папраўку ў ранейшае права. Калі родныя абвінавачанага не ведалі пра злачынства і ніякім чынам не ўдзельнічалі ў ім, то з іх здымалася ўсякая адказнасць за яго. Такім чынам замацоўваўся прынцып індывідуальнай адказнасці.  

Правобраз закону

Адзін з пунктаў дакумента многія даследчыкі расцэньваюць як аналаг сучаснага закона. Гаворка пра ўтойванне знойдзенай маёмасці.

Злодзеем, напрыклад, мог лічыцца той, хто знайшоў чужога каня, але не стаў шукаць ягонага гаспадара, а забраў яго сабе. Тое самае датычыла іншых знойдзеных рэчаў. 

За забойства прыгоннага — у суд

Гэта быў час актыўнага запрыгоньвання вольных сялянаў. Таму ў Судзебніку было колькі артыкулаў, прысвечаных ім. Так, ім цяпер нельга было па ўласнай волі сыходзіць ад землеўласніка. А тым, хто хаваў беглых прыгонных, маглі пакараць смерцю.

Разам з тым, цяпер за забойства прадстаўніка ніжэйшага саслоўя шляхцюк мог апынуцца ў судзе.

Апошні пункт Судзебніка нагадвае нам пра сучасны аналаг дарожнага збора. Ён абавязваў мясцовае насельніцтва даглядаць і своечасова рамантаваць дарогі і масты.